Sporządzenie testamentu pozwala decydować o podziale majątku po śmierci zgodnie z wolą testatora. Tylko poprawnie przygotowany zapis daje pewność, że założone ustalenia będą miały wpływ na dziedziczenie. W przeciwnym razie majątek zostanie rozdysponowany według ustawowej kolejności dziedziczenia ustawowego. Niniejszy poradnik wyjaśnia, jak prawidłowo spisać testament zgodnie z polskim prawem, omawia dostępne formy tego dokumentu oraz typowe błędy popełniane przy sporządzaniu ostatniej woli – wraz z radami, jak ich unikać.
Spis treści
- Jak sporządzić testament? Kolejne etapy spisywania ostatniej woli
- Formy testamentu w polskim prawie
- Najczęstsze błędy przy sporządzaniu testamentu i jak ich unikać
- Bezpieczeństwo Państwa testamentu
Jak sporządzić testament? Kolejne etapy spisywania ostatniej woli
Poniżej przedstawiamy podstawowe kroki przy spisywaniu ostatniej woli. Przestrzeganie ich podpowie, jak prawidłowo sporządzić testament.
1 Wybór formy testamentu
Na początku należy zdecydować, w jakiej formie zostanie sporządzony testament. Polskie prawo przewiduje kilka metod – najpopularniejsza to zapis własnoręczny bądź notarialny; istnieje także rzadziej stosowany wariant urzędowy (allograficzny). W wyjątkowych sytuacjach dopuszczalne są testamenty szczególne (ustny, podróżny, wojskowy), o których więcej piszemy niżej.
2 Określenie treści testamentu
Przed przystąpieniem do pisania należy dokładnie przemyśleć, co i komu chce się przekazać. Treść testamentu powinna być klarowna, aby nie pozostawiała wątpliwości co do intencji autora. W dokumencie warto uwzględnić m.in.:
- Rozdysponowanie majątku – wypunktowanie poszczególnych składników majątku (np. nieruchomości, oszczędności, cenne przedmioty) ze wskazaniem, komu mają przypaść.
- Wskazanie spadkobierców – imienne określenie osób powołanych do spadku (np. członkowie rodziny lub inni ludzie, a nawet instytucje charytatywne). Można wybrać jednego spadkobiercę albo kilku, określając ich udziały ułamkowo czy procentowo.
- Ewentualne polecenia i zapisy – można dodać postanowienia o szczególnych życzeniach (np. dotyczących pogrzebu czy opieki nad zwierzętami) lub ustanowić zapisy na rzecz konkretnych osób (m.in. przekazać dany przedmiot określonej jednostce). Pamiętaj jednak, że zapis windykacyjny – czyli skutkujący automatycznym przejściem danego składnika majątku na wskazaną osobę z chwilą śmierci – jest ważny tylko w wariancie notarialnym. Jeśli sporządzasz testament własnoręczny, możesz co najwyżej poczynić tzw. zapis zwykły, który wymaga późniejszego wykonania przez spadkobierców.
3 Uwzględnienie zapisu windykacyjnego i podstawienia
Jeśli spadkodawca chce, aby konkretne dobra (np. dom, działka, konkretna suma pieniędzy) przeszły bezpośrednio na własność wskazanych jednostek, musi rozważyć sporządzenie testamentu notarialnego i zawarcie w nim zapisów windykacyjnych. Dzięki temu te osoby staną się właścicielami tych składników od razu po śmierci spadkodawcy, bez potrzeby prowadzenia działu spadku. Warto również uwzględnić tzw. podstawienie spadkobiorcy – czyli zastrzec, kto ma otrzymać pewien udział, jeśli pierwotnie wyznaczona jednostka nie będzie mogła bądź nie zechce dziedziczyć (np. odrzuci spadek lub umrze szybciej). Takie postanowienie zabezpiecza przed sytuacją, w której wskazany majątek trafi do niepowołanych osób w drodze dziedziczenia ustawowego.
4 Ochrona zachowku
Polskie prawo przewiduje instytucję zachowku, chroniącą najbliższych członków rodziny (zstępnych – dzieci, wnuki; małżonka; a także rodziców, jeśli byliby powołani z ustawy) przed całkowitym pominięciem w dziedziczeniu. Sporządzając testament, należy mieć świadomość, że jeżeli np. wydziedziczy się (pozbawi zachowku) uprawnione dziecko lub zostanie pominięte w testamencie, może ono wystąpić po śmierci spadkodawcy z roszczeniem o wypłatę należnego mu zachowku. Aby uniknąć późniejszych sporów sądowych, warto:
- uwzględnić w testamencie minimalną należną część majątku dla uprawnionych (np. zapisując im chociaż ułamkowy udział czy korzyść równą zachowkowi),
- formalnie wydziedziczyć daną osobę w testamencie, podając przyczynę (wydziedziczenie pozbawia prawa do zachowku, ale jest skuteczne tylko z ważnych powodów określonych w Kodeksie cywilnym).
5 Konsultacja z prawnikiem lub notariuszem
Sporządzenie testamentu bywa złożonym procesem. Jeśli występują wątpliwości co do przepisów lub sytuacja majątkowa i rodzinna jest skomplikowana, warto skonsultować treść testamentu ze specjalistą od prawa spadkowego. Notariusz pomoże zweryfikować, czy dokument spełnia wszystkie wymogi formalne, a także właściwie oddaje wolę spadkodawcy. Taka konsultacja może zapobiec błędom skutkującym nieważnością testamentu lub problemami z jego wykonaniem.
6 Przechowywanie testamentu
Gotowy testament należy przechować w bezpiecznym miejscu. Najlepiej, aby osoba zaufana wiedziała o istnieniu i lokalizacji dokumentu. Warto:
- Złożyć testament u notariusza – może on przechować oryginał w swojej kancelarii lub w specjalnym zbiorze dokumentów.
- Zdeponować w sądzie – istnieje możliwość złożenia testamentu w sądzie rejonowym do depozytu.
- Przechowywać w domu – w sejfie lub innym zabezpieczonym miejscu, ale trzeba poinformować zaufaną jednostkę (wykonawcę testamentu albo krewnego) gdzie go znajdzie. Osoby te mają prawny obowiązek ujawnienia i przekazania dokumentu sądowi po śmierci spadkodawcy.
Ważne, by dokument nie zaginął ani nie został zniszczony. Alternatywnie testament może zostać wpisany do Notarialnego Rejestru Testamentów, co ułatwi jego odnalezienie (o czym więcej poniżej).
Formy testamentu w polskim prawie
Aby testament był ważny, musi zostać sporządzony w jednej z form przewidzianych przez prawo spadkowe. Kodeks cywilny wyróżnia warianty zwykłe (codzienne, standardowe) oraz szczególne (dopuszczalne tylko w wyjątkowych okolicznościach). Poniżej opisujemy poszczególne formy testamentu w Polsce.
Testament własnoręczny (holograficzny)
Najprostsza i najczęściej spotykana forma – testament spisany odręcznie w całości przez testatora. Nie wolno go pisać na komputerze, maszynie ani przez inną osobę – tylko własnoręczne pismo jest honorowane. Dokument należy opatrzyć datą i podpisem testatora. Data wprawdzie nie jest bezwzględnie wymagana przez prawo, ale jej brak może powodować nieważność testamentu, jeśli powstaną wątpliwości co do zdolności testatora, treści dokumentu lub kolejności sporządzania kilku testamentów. Dla bezpieczeństwa należy zawsze zamieścić datę oraz pełne dane identyfikacyjne spadkodawcy w dokumencie. Podpis powinien umożliwić identyfikację testatora. Nie potrzeba żadnych świadków ani pieczęci – ważne jest samodzielne napisanie całej treści. Testament własnoręczny można sporządzić w dowolnym miejscu i jakimkolwiek materiale (np. na kartce papieru); liczy się zachowanie powyższych wymogów formalnych.
Jak sporządzić testament u notariusza?
To forma uważana za najbezpieczniejszą i najpewniejszą. Sporządza go notariusz w postaci aktu na podstawie oświadczenia woli testatora. Jak napisać testament notarialny? Spadkodawca udaje się do kancelarii (lub, w szczególnych sytuacjach, notariusz przybywa do niego – np. do szpitala) oraz dyktuje specjaliście treść swojej ostatniej woli. Specjalista ma obowiązek potwierdzić tożsamość testatora i upewnić się co do jego zdolności do czynności prawnych. Treść aktu jest następnie odczytywana na głos, a potem podpisywana w obecności notariusza. Oryginał testamentu notarialnego pozostaje w kancelarii – dzięki czemu dokument będzie chroniony przed zagubieniem, zniszczeniem czy sfałszowaniem. Testator otrzymuje wypis aktu. Testamenty notarialne są trudno podważalne i eliminują błędy formalne, gdyż czuwają nad nimi wykwalifikowani specjaliści. Dodatkowo notariusz na życzenie testatora może zarejestrować fakt sporządzenia testamentu w Notarialnym Rejestrze Testamentów (NORT) – po śmierci spadkodawcy każdy specjalista (na podstawie odpisu aktu zgonu) lub sąd spadkowy może sprawdzić w tym wykazie, czy pozostawiono zarejestrowany testament. Dzięki temu spadkobiercy łatwo ustalą, czy zmarły sporządził testament i u którego notariusza.
Testament urzędowy (allograficzny)
Jest to forma urzędowa, polegająca na oświadczeniu woli ustnie wobec urzędnika państwowego. Spadkodawca w obecności dwóch świadków oświadcza swoją ostatnią wolę przed odpowiednim urzędnikiem – może nim być wójt, burmistrz lub prezydent miasta, starosta, marszałek województwa, sekretarz powiatu albo gminy, bądź kierownik urzędu stanu cywilnego. Nie każdy oficjel może przyjąć taki dokument – np. zastępcy ww. osób nie są do tego uprawnieni. Z przebiegu sporządzenia testamentu urzędowego robi się protokół, który zawiera treść oświadczenia spadkodawcy, datę i dane świadków. Protokół jest odczytywany wszystkim obecnym, po czym podpisuje go spadkodawca, urzędnik przyjmujący oświadczenie oraz świadkowie. Jeżeli testator nie może podpisać (np. ze względu na chorobę), należy to zaznaczyć wraz z podaniem przyczyny. Uwaga: osoby głuche lub nieme nie mogą sporządzić testamentu w tej formie (ze zrozumiałych względów komunikacyjnych). Testament allograficzny jest obecnie rzadko stosowany, ale bywa przydatny, gdy ktoś nie może pisać, a chce sporządzić testament bez udziału notariusza.
Testamenty szczególne
To formy przewidziane na wypadek nadzwyczajnych okoliczności. Mogą zostać sporządzone tylko wtedy, gdy z przyczyn sytuacyjnych nie istnieje możliwość skorzystania z testamentów zwykłych (własnoręcznego, notarialnego, urzędowego) albo podczas obawy rychłej śmierci spadkodawcy. Cechuje je ograniczony czas obowiązywania – testament szczególny traci moc po 6 miesiącach od ustania okoliczności uzasadniających jego sporządzenie (chyba że spadkodawca wcześniej umrze).
Do tej kategorii należą:
Testament ustny
Jeśli istnieje ryzyko rychłej śmierci lub wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy jest niemożliwe, spadkodawca może oświadczyć swoją wolę ustnie przy co najmniej trzech świadkach. Treść testamentu ustnego musi zostać następnie potwierdzona poprzez:
- spisanie przez jednego ze świadków (lub osobę trzecią) w ciągu roku od złożenia oświadczenia (dokument musi zawierać datę oświadczenia i datę spisania, podpisy spadkodawcy oraz dwóch świadków lub wszystkich świadków),
- albo – jeśli nie spisano go – w ciągu 6 miesięcy od otwarcia spadku (śmierci) dwaj świadkowie mogą zgodnie zeznać przed sądem co do treści testamentu.
Wariant ustny bywa stosowany np. w szpitalach w nagłych wypadkach, gdy nie ma czasu na formę pisemną.
Testament podróżny
Przewidziany na wypadek podróży polskim statkiem morskim czy powietrznym (np. transatlantyckim rejsem morskim albo długim lotem). Spadkodawca może złożyć na pokładzie oświadczenie ostatniej woli przed dowódcą statku lub jego zastępcą, w obecności dwóch świadków. Spisują oni słowa testatora, podając datę, po czym odczytują pismo w obecności świadków. Dokument podpisują następnie spadkodawca, obserwatorzy oraz dowódca (lub jego zastępca). Jeśli testator nie może podpisać pisma, należy odnotować przyczynę braku podpisu. Gdyby nawet i taka forma okazała się niemożliwa, w ostateczności na statku należy sporządzić zwykły testament ustny.
Testament wojskowy
Szczególny typ testamentu przewidziany dla żołnierzy oraz niektórych innych osób związanych z Siłami Zbrojnymi w trakcie mobilizacji, wojny czy pełnienia czynnej służby. Jest przygotowywany według odrębnych przepisów rozporządzenia Ministra Obrony Narodowej. W praktyce wyróżnia się kilka odmian, np. uproszczony testament sporządzany przed wojskowym sędzią (bez świadków) czy formę ustną z udziałem trzech świadków zamiast podpisu testatora. Z testamentu wojskowego mogą skorzystać m.in. żołnierze pełniący czynną służbę, pracownicy cywilni w strefie działań wojskowych oraz osoby towarzyszące siłom zbrojnym. Ten rodzaj testamentu także ma charakter tymczasowy i szczególny.
Uwaga: Sporządzenie testamentu w którejkolwiek z powyższych form odwołuje automatycznie (w zakresie sprzecznym) wcześniejsze testamenty. Można mieć wiele aktów, ale ważny jest ten najpóźniejszy – wcześniejsze tracą moc w części, której nie da się pogodzić z nowym dokumentem. Dla uniknięcia wątpliwości warto w nowym testamencie wyraźnie zaznaczyć, że unieważnia on poprzednie (notariusze standardowo zamieszczają taką klauzulę w testamencie notarialnym).
Najczęstsze błędy przy sporządzaniu testamentu i jak ich unikać
Mimo iż sporządzenie testamentu wydaje się proste, w praktyce często popełnianych jest wiele błędów, które mogą skutkować nieważnością dokumentu lub problemami przy jego wykonaniu. Poniżej omawiamy najczęstsze pomyłki oraz sposoby, jak napisać testament, aby był ważny:
Niedochowanie właściwej formy
Częsty błąd to sporządzanie testamentu niezgodnie z wymogami formy. Przykładowo: testator pisze swoją wolę na komputerze i tylko podpisuje wydruk – niestety taki dokument jest nieważny, bo brak tu warunku własnoręcznego napisania. Podobnie podyktowanie komuś treści, a także poproszenie o spisanie jej nie czyni zadość wymaganiom (ważny testament musi być napisany osobiście).
Jak uniknąć niedochowania właściwej formy? Sporządzając testament holograficzny, całość trzeba pisać odręcznie długopisem/piórem. Gdy z powodów zdrowotnych nie można tego zrobić, należy skorzystać z innej formy (notarialnej lub urzędowej) zamiast łamać zasady.
Brak podpisu (i daty)
Zdarza się, że spadkodawca zapomni podpisać dokument – brak własnoręcznego podpisu unieważnia testament, gdyż nie można potwierdzić jego autorstwa. Rzadziej spotykany, ale problematyczny bywa też brak daty – sam w sobie nie zawsze powoduje nieważność, lecz może wywołać kłopoty interpretacyjne (np. który testament jest późniejszy).
Jak uniknąć tego błędu? Należy opatrzyć swój testament czytelnym podpisem (najlepiej imieniem i nazwiskiem) umieszczonym pod całą treścią dokumentu. Trzeba też podać datę oraz miejsce sporządzenia – to dobra praktyka, która usuwa wszelkie wątpliwości co do czasu powstania dokumentu.
Zastrzeganie warunku lub terminu
Prawo zabrania uzależniania rozrządzeń testamentowych od jakiegoś warunku (zdarzenia przyszłego niepewnego) lub terminu (zdarzenia pewnego w przyszłości). Na przykład nie można skutecznie zapisać komuś spadku „pod warunkiem że ukończy studia” albo „od dnia, gdy ukończy 21 lat”. Takie postanowienia nie wywołują skutków, a w pewnych wypadkach mogą nawet powodować nieważność całego testamentu.
Jak uniknąć błędów związanych z zastrzeganiem? Należy formułować dyspozycje bez warunków. Jeśli spadkodawcy zależy na zobowiązaniu spadkobiercy do czegoś, można użyć polecenia testamentowego (nieobwarowanego warunkiem), co nie unieważnia testamentu. W kwestii terminu trzeba pamiętać, że dokument „dochodzi do skutku” z chwilą śmierci spadkodawcy i nie można wyznaczać daty, od której zapisy obowiązują.
Testament wspólny (małżeński)
Nagminnym błędem jest spisanie jednego wspólnego testamentu przez małżeństwo – np. mąż i żona razem deklarują, co stanie się z ich majątkiem. W świetle polskiego prawa taki dokument będzie nieważny od początku. Testament może zawierać wolę tylko jednej osoby.
Jak uniknąć błędu związanego z dokumentem wspólnym? Każdy z małżonków (czy partnerów życiowych) musi sporządzić oddzielny testament. Oczywiście mogą się wzajemnie powołać do spadku lub zapisać sobie nawzajem składniki majątku, ale dokumenty muszą być dwa. Trzeba także unikać formuł typu „my, niżej podpisani, oświadczamy…” – to wskazuje na niedopuszczalny testament wspólny.
Nieprecyzyjne sformułowania
Używanie zbyt ogólnych lub niejasnych określeń w testamencie może wywołać spory i problemy przy podziale spadku. Przykładowo zwroty „dla moich bliskich” albo „dla tych, którzy się mną opiekowali” są niejednoznaczne – nie wiadomo dokładnie, kogo testator miał na myśli. Również określenia w stylu „większość majątku zapisuję X, a resztę Y” będą niepewne (co to znaczy większość – 51%? 90%?).
Jak uniknąć nieprecyzyjnych sformułowań? Należy wskazywać konkretne osoby i udziały. Najlepiej podawać imię, nazwisko (ew. stopień pokrewieństwa) każdej osoby oraz konkretnie, co jej przypada (np. cały spadek, 1/2 spadku, konkretna rzecz jako zapis). Gdy zapisywany jest konkretny przedmiot, należy go opisać tak, by nie było wątpliwości (np. „samochód marki X o nr rej. YYY” zamiast „mój samochód”). Im bardziej jednoznaczny komunikat, tym mniejsze ryzyko konfliktów.
Pominięcie zachowku/uprawnionych
Błędem strategicznym bywa całkowite pominięcie najbliższych, którzy z ustawy dziedziczyliby po spadkodawcy, bez odpowiedniego zabezpieczenia lub wydziedziczenia. Jeśli np. cały majątek będzie zapisany obcej osobie, ignorując dzieci albo małżonka, trzeba liczyć się z tym, że wystąpią oni o zachowek i prawnie mają do niego prawo.
Jak uniknąć problemu z pominięciem zachowku? Trzeba uwzględnić w testamencie przynajmniej minimalnie tych uprawnionych (co może zmniejszyć motywację do występowania o zachowek) albo wydziedziczyć ich zgodnie z prawem (podając konkretną przyczynę, np. uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych, rażącą krzywdę wyrządzoną testatorowi itp., zgodnie z art. 1008 K.c.). Pamiętać należy, że samo niepozostawienie niczego dzieciom/małżonkowi nie jest wydziedziczeniem – wówczas zachowek nadal im przysługuje.
Wprowadzanie zmian przez dopiski na testamencie
Niektórzy, chcąc zmienić treść już napisanego testamentu, dokonują na nim poprawek – np. skreślają coś, dopisują nowe postanowienia na marginesie, dopisują kolejną datę itp.
Takie działania są bardzo ryzykowne. Co do zasady niedozwolone jest modyfikowanie własnoręcznego testamentu po jego podpisaniu – dodatkowe dopiski mogą zostać uznane za niebytujące (pominięte), a poważniejsze zmiany będą rodzić podejrzenie fałszerstwa lub skutkować nieważnością całości.
Jak uniknąć błędów w związku z dopiskami? Nie można poprawiać własnoręcznie raz ukończonego testamentu. Jeśli chce się wprowadzić zmiany, najlepiej sporządzić nowy akt (odwołując poprzedni). Każda zmiana daty czy dopisanie kogoś powinno być zrobione w formie kolejnego dokumentu. Wyjątkiem są drobne oczywiste omyłki pisarskie, które możesz czytelnie poprawić przed podpisaniem, ale zmiany merytoryczne zawsze trzeba wprowadzić poprzez nowy testament.
Bezpieczeństwo Państwa testamentu
Staranność przy sporządzaniu testamentu opłaca się wielokrotnie. Unikając powyższych błędów, zapewnią Państwo swoim bliskim jasną sytuację prawną i uchronią ich przed sporami. Wiedząc, jak sporządzić ważny testament, majątek trafi dokładnie tam, gdzie powinien, na możliwie najkorzystniejszych warunkach.
Jeżeli wciąż nie są Państwo pewni, jak poprawnie napisać testament, zachęcamy do odwiedzenia naszej kancelarii. Pomożemy w sporządzeniu dokumentu zgodnie z polskim prawem spadkowym.